[Kịch bản 101] #17: Trình bày kịch bản đúng chuẩn quốc tế với Celtx

Chuyện trình bày kịch bản sao cho đúng với tiêu chuẩn quốc tế, hay còn gọi là chuẩn Hollywood, từ lâu đã là chủ đề gây tranh cãi trên các diễn đàn biên kịch khắp Việt Nam. Còn nhớ khi mới vào nghề, tôi đã bao lần bút chiến với không biết bao nhiêu biên kịch chuyên nghiệp trên khắp các page, group lớn nhỏ trên facebook về chủ đề này. Riết chán quá tôi chẳng thèm tranh cãi nữa.

Nếu bạn lên Google tìm kiếm với từ khóa “trình bày kịch bản theo chuẩn quốc tế”, bạn sẽ thấy hàng triệu kết quả. Theo tiêu chuẩn thì kịch bản phải được trình bày bằng font Courier New, size 12, cách dòng đôi gì đó… Lý thuyết là thế, nhưng ở VN, đến thời điểm bây giờ, vẫn có nhiều kịch bản phim, mà phần lớn là kịch bản phim truyền hình, hoàn toàn không tuân thủ quy tắc trình bày ấy.

Trên đây là 3 kịch bản mẫu tôi lấy trên mạng. 1 kịch bản phim nước ngoài và 2 kịch bản phim VN. Chỉ cần nhìn sơ qua bạn cũng có thể thấy sự khác nhau trong cách trình bày của 3 kịch bản.

Cho đến cách đây 10 năm, hầu hết kịch bản phim VN được viết bằng phần mềm Word. Sau này thì có thêm Screenforce viết trên nền Word. Điểm bất tiện của việc viết bằng 2 phần mềm này là cả 2 đều không có chức năng tự động trình bày theo tiêu chuẩn mà bạn phải tự cài đặt. Dù vậy, có nhiều biên kịch lớn tuổi, từ những bộ môn khác như văn học, viết kịch chuyển sang, vốn quen với cách trình bày của những thể loại đó, nên cứ tiện tay trình bày theo cách họ muốn, mà không thèm quan tâm tại sao phải trình bày như tụi tư bản.

Khi được hỏi về điều này, nhiều biên kịch lôi kinh nghiệm viết ra biện minh, hoặc “VN khác Mỹ”, “trình bày không quan trọng, quan trọng là nội dung”… Tất cả chỉ là ngụy biện.

Tôi sẽ nói cho bạn biết điều này:

TẠI SAO PHẢI TRÌNH BÀY KỊCH BẢN PHIM ĐÚNG TIÊU CHUẨN QUỐC TẾ?

        1. Dễ nhìn.

Bạn thử nhìn lại 3 kịch bản ở trên xem. Cách trình bày ở kịch bản 1 giúp người đọc dễ dàng nhận thấy đâu là lời thoại, đâu là hành động, đâu là tiêu đề cảnh. Đó là mục đích đầu tiên.

      2. Một phút một trang.

Nguyên tắc của kịch bản phim truyện là một trang kịch bản tương đương một phút phim. Điều này giúp các nhà sản xuất dễ dàng hơn trong việc tính toán thời lượng & chi phí sản xuất phim. Đương nhiên là có xê xích 1-2 phút, nhưng chỉ 1-2 phút thôi. Ngược lại, nếu bạn viết bằng Word, 1 trang Word có thể lên tới 1,5-2 phút phim. Nếu bạn là biên kịch truyền hình, bạn viết 30 tập trên Word, nhận tiền 30 tập, và NSX cầm kịch bản đó ra quay được 45 tập, NSX sẽ rất yêu quý bạn, vì với họ bạn là một con ngu, một con ngu giúp NSX tiết kiệm được tiền nhuận bút 15 tập kịch bản. Bên cạnh đó, việc xác định thời lượng cũng rất quan trọng, vì biên kịch có thể ước chừng được tốc độ cũng như mạch phim, cài cắm, cao trào… dựa vào việc kịch bản đang tới trang mấy.

     3. Chuyên nghiệp.

Tất cả biên kịch chuyên nghiệp trên thế giới đều tuân thủ cách trình bày này. Bạn tuổi gì mà đòi làm khác họ? Nếu kịch bản của bạn không được trình bày đúng tiêu chuẩn quốc tế, các nhà sản xuất hàng đầu hiện nay ở VN sẽ không đọc kịch bản của bạn đâu. Thực tế đó.

Tôi không nói những điều này để chỉ trích ai cả. Các biên kịch già cứ làm theo ý họ. Có nhiều biên kịch trẻ trong nhiều dự án vẫn phải viết kịch bản theo lối văn học hoặc kịch bản sân khấu vì nhiều đạo diễn già đã quen lối cũ không muốn sửa. Nhưng nếu bạn muốn kịch bản của bạn đến được với những nhà sản xuất hàng đầu, muốn công sức viết ra được trả đúng, muốn đảm bảo cảnh cao trào sẽ xuất hiện đúng phút đó của tập phim, muốn kịch bản của bạn đi ra thế giới, thì hãy học cách trình bày kịch bản đúng tiêu chuẩn quốc tế. Đó cũng là cách thể hiện sự tôn trọng đối với kịch bản của bạn và những người sẽ đọc nó.

Tôi không nhớ rõ lắm về tiêu chuẩn trình bày đâu, kiểu phải cách dòng bao nhiêu cm, thụt đầu hàng mấy cm… Vậy nên tôi sử dụng một công cụ tiện lợi, dễ dàng cho việc viết lách, trình bày, một phần mềm được thiết kế dành riêng cho việc viết kịch bản phim. Đó là:

CELTX

HƯỚNG DẪN SỬ DỤNG CELTX

Bạn có thể tải phần mềm Celtx miễn phí tại đây

Nếu bạn dùng iOS, xin chia buồn, bạn phải lên web của họ để mua thôi.

Cài đặt phần mềm này khá dễ dàng, bạn chỉ cần click vào file download, bấm Next & OK thôi.

Sau khi cài đặt xong, bạn mở phần mềm Celtx lên.

Khi cửa sổ phần mềm hiện lên, bạn chọn thể loại bạn muốn viết, ở đây là Film.

Giao diện phần mềm hiện lên như thế này.

Ở phía trên bên trái màn hình, bạn bấm vào ô Scene Heading.

Scene Heading: TIÊU ĐỀ CẢNH

Action: Hành động

Character: TÊN NHÂN VẬT

Dialog: Lời thoại của nhân vật

Parenthetical: (cảm xúc khi nhân vật nói thoại / tiếng ngoài hình)

Transition: CUT TO (lược cảnh)

Hai cái dưới cùng không cần để ý đâu.

VIẾT KỊCH BẢN TRÊN CELTX

TIÊU ĐỀ CẢNH: Bạn ghi tiêu đề cảnh theo cú pháp sau:

NỘI/NGOẠI. TÊN BỐI CẢNH. THỜI GIAN (NGÀY/ĐÊM)

Trong đó:

• NỘI/NGOẠI: Nhằm xác định cảnh quay đó quay ngoài trời (NGOẠI) hay trong nhà (NỘI). Một cách xác định đơn giản là bạn tưởng tượng bạn đang ở trong bối cảnh, sau đó ngước nhìn lên. Nếu trên đầu bạn có mái che thì đó là cảnh NỘI, nếu là bầu trời thì đó là cảnh NGOẠI.
• TÊN BỐI CẢNH: Địa điểm, đấu trường nơi sự kiện xảy ra. Hãy đặt tên bối cảnh ngắn gọn, dễ nhớ, không gây nhầm lẫn. Ví dụ: NHÀ CỦA QUÂN, QUÁN CAFE, CHUỒNG LỢN…

*Trong trường hợp bối cảnh lớn có nhiều bối cảnh nhỏ ở trong, hãy đặt tên theo cú pháp sau: BỐI CẢNH LỚN – BỐI CẢNH NHỎ. VD: NHÀ CỦA QUÂN – PHÒNG NGỦ, KHÁCH SẠN – SẢNH, KHÁCH SẠN – TẦNG HẦM, BỆNH VIỆN – PHÒNG MỔ… Trong các phim truyền hình VN, hay xảy ra tình trạng ghi BỐI CẢNH, sau đó trong cảnh lại chia ra “phòng ngủ”, “nhà tắm”, trong sân”, “sau vườn”… Đây là cách ghi sai, vì mỗi bối cảnh dù nhỏ cũng đã là thay đổi đấu trường. Khi ra hiện trường, có khi phòng khách quay ở Long An, phòng tắm quay tận Ninh Bình, thì không thể tính là 1 cảnh được. Nhưng tại sao NSX luôn gợi ý biên kịch ghi vậy? Để tiết kiệm tiền catse của diễn viên phụ. Với lại từng có tình trạng biên tập không có nghề, không hiểu biết, bắt mỗi tập phim chỉ được có số lượng cảnh quay trong giới hạn nhất định, nên nhiều biên kịch ghi như vậy để lách luật. Đều chỉ là trò khôn lỏi thôi, không phải điều đúng đắn. Dù vậy, nếu NSX muốn, hoặc bạn lỡ xui gặp biên tập ngu, thì trò này cũng không quá tệ.

• THỜI GIAN: Đây là thời gian mà cảnh quay / sự kiện diễn ra. Thông thường, bạn chỉ cần ghi NGÀY hoặc ĐÊM là được, không cần phải ghi chính xác mấy giờ. Nếu cảnh đó cần phải diễn ra ở một thời điểm có ánh sáng đặc biệt như bình minh hay hoàng hôn thì bạn có thể thay NGÀY bằng BÌNH MINH, HOÀNG HÔN. Còn trong trường hợp bạn muốn khán giả biết cảnh đó diễn ra ở một mốc thời gian chính xác (như 9h30 chẳng hạn) thì hãy thể hiện điều đó bằng hình ảnh ở phần Action.

Có nhiều kịch bản ghi lộn xộn thứ tự NỘI/NGOẠI. TÊN BỐI CẢNH. THỜI GIAN, tôi cũng từng vậy. Tuy nhiên, thứ tự như trên là đúng nhất, vì khi nhìn vào danh sách cảnh, NSX và AD1 (Trợ lý đạo diễn 1, KHÔNG PHẢI phó đạo diễn) sẽ tính được ngay có bao nhiêu cảnh ngoài trời, bao nhiêu cảnh trong nhà, có những bối cảnh nào, trong bối cảnh đó có bao nhiêu cảnh ngày, bao nhiêu cảnh đêm, từ đó dễ dàng tính toán được chi phí, thời gian sản xuất, cũng như biết được có bao nhiêu cảnh cần book xe tải đèn. Viết tiêu đề cảnh đúng cú pháp quan trọng như vậy đấy.

Trong trường hợp cảnh của bạn là Hồi tưởng (Flash Back) hay Viễn tưởng (Flash Forward) hay xảy ra ở một năm nào đó không phải hiện tại, bạn chỉ cần thêm phần HỒI TƯỞNG/ VIỄN TƯỞNG/ NĂM… vào sau phần THỜI GIAN trong tiêu đề cảnh là được.

Khi dùng Celtx, bạn không cần đánh số cảnh hoặc viết hoa tiêu đề cảnh, vì phần mềm sẽ tự làm điều đó giúp bạn.

Sau khi viết xong tiêu đề cảnh, bạn gõ [Enter], phần mềm sẽ tự động chuyển sang phần Action/Hành động.

Để chuyển đổi giữa phần Hành động (Action) và TÊN NHÂN VẬT (Character) bạn bấm phím [Tab]

• Lưu ý: Nên đặt tên nhân vật 1 hoặc 2 chữ. Bạn không cần phải viết cả họ tên nhân vật ra. Bên cạnh đó, đừng quên chúng ta là người VN. Người VN có cách đặt tên và gọi tên khác với các dân tộc khác. Khán giả sẽ chẳng vui vẻ gì khi thấy tên nhân vật kiểu Tiểu Ngư, Khiết Đan, Dạ Vũ… hay cách nhân vật gọi nhau kiểu Quỳnh Châu ơi, Long Nhật à, Hoàng nói Oanh nghe… đâu. Hãy thuần Việt từ cách đặt tên và gọi tên nhân vật. Đừng lai Tàu Khựa, làm ơn.

Sau khi gõ TÊN NHÂN VẬT (phần mềm tự động viết hoa), bạn nhấn [Enter] để chuyển xuống phần Dialog (Lời thoại). Nếu bạn muốn thể hiện cảm xúc khi nhân vật nói thoại, hoặc câu thoại đó là tiếng ngoài hình, hãy bấm [Tab] để chuyển đổi giữa Lời thoại và Chú thích (Parenthetical).

Trong lúc viết, đừng quên bấm Save Ctrl + S liên tục. Và hãy nhớ điều này: KHÔNG ĐƯỢC SAVE FILE CÓ DẤU. Bạn phải đặt tên file không dấu. Nếu bạn đặt tên file có dấu, phần mềm sẽ tự tạo file không dấu và bạn sẽ lạc mất file.

Sau khi bạn hoàn thành kịch bản, để biết bạn đã viết được bao nhiêu trang, hãy vào mục Script -> chọn Format Option…

Trong bảng Format Options, chọn ô đầu tiên sang khổ A4, chọn các dòng tiếp theo, không chọn dòng cuối.

Nhớ bấm Save.

Sau khi bạn viết xong hết kịch bản, giao diện của bạn sẽ như thế này.

Hãy nhìn sang góc trái màn hình, ở phần Project Library. Đó là nơi hiển thị những kịch bản mà bạn đã viết trong project đó, cũng như là nơi bạn tạo ra, thêm vào những phần mới của kịch bản như bản chỉnh sửa, đề cương, storyboard, lịch sản xuất, hồ sơ nhân vật…

Tôi dùng hình ảnh minh họa lấy từ một dự án phim ngắn tôi viết năm ngoái. Bạn  có thể thấy, có rất nhiều bản chỉnh sửa khác nhau trong cùng 1 project. Tôi có thói quen mỗi lần sửa kịch bản sẽ copy ra một bản mới, vì không biết khi nào khách hàng sẽ hứng lên muốn làm bản đầu tiên. Tất cả những gì liên quan đến dự án sẽ được gói gọn trong một file duy nhất, dễ kiểm soát. Hãy thử tưởng tượng bạn sửa kịch bản 50 lần trên Word đi.

Bên dưới mục Project Library là mục Scenes. Đây là mục hiển thị toàn bộ các cảnh có trong kịch bản.

Đừng ngạc nhiên nếu bạn cũng dùng Celtx mà phần này của bạn không có màu. Tôi tô màu cho các cảnh này ở phần Index Cards (sẽ nói ở dưới) nên nó hiển thị ở đây. Là biên kịch kiêm đạo diễn (của dự án đó), tôi tô màu các cảnh theo tính chất của cảnh quay (Nội/Ngoại, Ngày/Đêm). Đôi khi, trong các dự án phim truyền hình, tỷ lệ Nội/Ngoại, Ngày/Đêm trong kịch bản cũng khá quan trọng, vì nó ảnh hưởng đến chi phí sản xuất phim.

Khi sử dụng Celtx, có một điển tiện lợi nữa là bạn có thể kiểm soát, sắp xếp các cảnh quay khá dễ dàng. Nếu bạn muốn tìm một cảnh nào, chỉ cần click đôi chuột vào tên cảnh đó. Nếu bạn muốn di chuyển, đưa một cảnh quay lên trước hay ra sau, bạn chỉ cần nhấn giữ chuột vào tên cảnh quay và di chuyển. Nhanh gọn và tiện lợi.

Bạn thấy đó, viết bằng Celtx vừa nhanh, vừa dễ nhìn, lại có cảm giác chuyên nghiệp hơn nữa.

Không chỉ thế, Celtx còn là một phần mềm giúp bạn lưu trữ mọi dữ liệu xoay quanh kịch bản một cách thông minh và thuận tiện.

HỒ SƠ NHÂN VẬT

Trong mục Project Library, bạn sẽ thấy có một mục tên là Master Catalog, đây là mục lưu trữ, tổng hợp danh sách tất cả các nhân vật xuất hiện trong kịch bản, với điều kiện nhân vật đó có THOẠI.

Khi bạn click vào tên nhân vật, một mục mới sẽ hiện ra, đó là Hồ sơ nhân vật.

Trong phần Hồ sơ nhân vật có những phần sau:

XUẤT FILE CELTX SANG PDF

File Celtx KHÔNG THỂ xuất sang Word và ngược lại. Nếu bạn copy nội dung kịch bản từ Celtx sang Word, cấu trúc trình bày sẽ bị phá vỡ. Copy nội dung từ Word sang Celtx còn thảm hơn. Từ Celtx, bạn chỉ có thể in trực tiếp hoặc save file dưới dạng PDF để gửi đi. Dù vậy, đừng nghĩ đến chuyện copy file từ PDF sang Word. PDF được tạo ra để giúp người dùng giữ bản quyền nội dung, nếu bạn cố tình copy nội dung qua Word, bạn sẽ mất khá nhiều thời gian ngồi sửa lại những đoạn mã bị hỏng trong lúc copy đó. Còn nếu công ty nào đó bắt bạn phải gửi file Word vì máy của biên tập không đọc được file PDF, thì bạn nên tránh xa công ty đó ra. Một là nó lừa đảo, hai là biên tập nó quá ngu. Mà trường hợp nào thì cũng không tốt cho kịch bản của bạn.

Quay lại chủ đề, dưới đây là cách xuất file Celtx ra PDF:

Sau khi in xong bạn sẽ có một file PDF như thế này:

VIẾT ĐỀ CƯƠNG / TIỂU THUYẾT TRÊN CELTX

Thường thì tôi hay viết Đề cương và Hồ sơ nhân vật trên Word, để gửi đi cho tiện. Tuy nhiên tôi vẫn lưu lại một bản trên Celtx cho nó trọn gói. Với lại, copy nội dung đề cương qua lại giữa Celtx và Word ngoài chuyện lỗi font thì không có vấn đề gì lớn nên cũng ổn.

Vốn dĩ đây là format để viết tiểu thuyết, nhưng cũng dùng để viết kịch bản văn học/đề cương.

Ở mục Project Library, bạn bấm vào dấu + để hiện bảng:

Ở đây tôi chọn Novel (tiểu thuyết), nếu bạn muốn làm storyboard, phác thảo góc máy, lên kịch sản xuất… thì có thể chọn mấy mục khác.

Giao diện sẽ hiện lên như này:

Rồi viết thôi.

Và đừng quên Ctrl +S mỗi khi viết xong 1 đoạn.

INDEX CARDS

Khi nãy tôi có cho bạn thấy ở mục Scenes, tiêu đề mỗi cảnh được tô một màu khác nhau. Để làm được điều đó, đầu tiên bạn hãy nhìn xuống phía dưới giao diện Celtx, cách khung Script vài khung là khung Index Cards.

À, cái khung TypeSet/PDF, tuyệt đối đừng đụng vào, nó chẳng có gì vui đâu.

Sau khi bấm vào Index Cards, giao diện sẽ hiện lên như một tấm bảng chi chít những miếng giấy note. Mỗi miếng giấy note tượng trưng cho một cảnh quay. Bạn có thể đổi màu cho các miếng note bằng việc bấm vào dấu chấm tròn • ở góc dưới bên phải tờ note.

Tôi thường chọn 4 màu note (cả trên Celtx lẫn trên giấy) theo tính chất (ánh sáng) của cảnh như sau:

• Vàng: Nội – Ngày
• Hồng: Nội – Đêm
• Xanh lá: Ngoại – Ngày
• Xanh dương: Ngoại – Đêm

Trên đây là những hướng dẫn cơ bản về cách trình bày kịch bản theo tiêu chuẩn quốc tế bằng phần mềm Celtx. Trong Celtx còn nhiều tính năng thú vị dành cho đạo diễn, nhà sản xuất, bạn có thể tự tìm hiểu thêm nếu thích.

Bạn có thể nghĩ rằng nội dung quan trọng hơn hình thức, nhưng đừng quên kịch bản không chỉ dành cho riêng bạn đọc, mà là bản chỉ dẫn cho cả đoàn phim. Để viết kịch bản một cách nhanh chóng, thoải mái, tiện lợi, Celtx sẽ giúp cho bạn rất nhiều. Bên cạnh đó, hiện nay, nhiều đạo diễn, nhà sản xuất đã bắt đầu yêu cầu biên kịch gửi kịch bản bằng Celtx. Hãy tập thói quen viết kịch bản bằng Celtx, để mang lại cho bản thân bạn nhiều cơ hội tốt hơn, cũng như để bảo vệ công sức sáng tạo của bạn một cách hiệu quả.

Nếu bạn thấy bài viết này bổ ích, hãy giúp tôi chia sẻ đến nhiều người hơn. Nếu bạn muốn đọc thêm những bài viết về kỹ thuật viết kịch bản hay chuyện làm phim, hãy nhấn theo dõi trang blog này. Nếu bạn có bất kỳ góp ý hay thắc mắc gì, đừng ngần ngại mà hãy để lại bình luận dưới bài viết hoặc inbox cho tôi qua facebook. Sự ủng hộ của bạn là động lực để tôi viết blog chăm chỉ hơn.

Cảm ơn sự ủng hộ của bạn.

©yooribae